بیمه بیکاری

الف) برقراری بیمه بیکاری

۱ – بر اساس ماده یک قانون بیمه بیکاری مصوب ۱۳۶۹،کلیه مشمولین قانون تأمین اجتماعی که تابع قوانین کار و کار کشاورزی می‌باشند مشمول مقررات این قانون هستند و در تبصره ماده مزبور: ۱) بازنشستگان و از کارافتادگان کلی ۲) صاحبان حرف و مشاغل آزاد و بیمه شدگان اختیاری ۳) اتباع خارجی از شمول قانون مذکور مستثنی شده‌اند.

۲-به موجب ماده ۲ قانون بیمه بیکاری، بیکار از نظر این قانون، بیمه شده‌ای است که بدون میل و اراده بیکار شده و آماده به کار باشد. اگر کارگری با اختیار و میل و ارداه خود اقدام به ترک کار کند از مقررات بیمه بیکاری بهره‌مند نخواهد گردید. آراء متعدد هیأت عمومی دیوان عدالت اداری از جمله رای شماره ۳۷۸ مورخ ۱۳۷۸/۱۱/۲۴ بر لزوم احراز عدم تأثیر و مداخله و میل و اراده کارگر در بیکاری، جهت برخورداری از مقرری بیمه بیکار ی تأکید دارد.

۳-مستفاد از آراء شماره ۱۸۰ مورخ ۱۳۷۷/۰۸/۲۳ و ۴۵۹ مورخ ۱۳۸۴/۰۹/۱۳ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری، کارگرانی که بر خلاف میل و اراده خود بازخرید خدمت شده‌اند ولی آماده به کار هستند از مقرری بیمه بیکاری بهره‌مند خواهند شد و صرف بازخریدی مانع استفاده از مقرری مذکور نخواهد بود. لذا در مورادی که کارگر بر اساس سیاست ‌های کارگاه و در راستای تعدیل نیرو بازخرید می‌شود نیز از مصادیق ترک کار بدون میل و ارداه محسوب می‌شود.

۴-مطابق تبصره یک ماده ۲ قانون بیمه بیکاری، بیمه شدگانی که به علت تغییرات ساختار اقتصادی واحد مربوطه به تشخیص وزارتخانه ذی‌ربط و تأیید شورای عالی کار واحد بیکار موقت شناخته می‌شوند، نیز مشمول مقررات این قانون هستند. لذا بیکاری موقت کارگر نیز تحت شرایطی موجب استفاده کارگر از مقرری بیمه بیکاری خواهد بود و ضرورت ندارد بیکاری کارگر برای مدت نامحدود و نا معلوم باشد تا مستحق برخورداری از بیمه بیکاری گردد.

۵-به موجب آراء شماره ۱۹۵ مورخ ۱۳۸۴/۰۵/۰۹ و ۷۴ مورخ ۱۳۸۴/۰۲/۲۵ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری، بیکاری کارگر به لحاظ تعطیل کارگاه، نافی استحقاق او به استفاده از مقرری بیمه بیکاری نمی‌باشد. از اطلاق آراء مذکور می‌توان استنباط نمود که اگر کارگاه برای مدت موقت هم تعطیل شود کارگر مستحق بیمه بیکاری خواهد بود.

۶-تبصره ۲ قانون بیمه بیکاری، بیمه شدگانی را که به علت بروز حوادث قهریه و غیرمترقبه از قبیل سیل، زلزله، جنگ… بیکار می‌شوند را با معرفی واحد کار و امور اجتماعی محل، مشمول قانون بیمه بیکاری اعلام نموده است.

۷-بر اساس بند یک دستورالعمل شماره ۱۹۴۲۲ مورخ ۱۳۷۳/۰۴/۲۲ کار با موضوع «وحدت رویه اجرای بیمه بیکاری»، در مواردی که قصور یا تقصیر در انجام وظایف محوله از سوی کارگر در مراجع حل اختلاف قانون کار احراز گردیده باشد، این قبیل کارگران نمی‌توانند از مزایای بیمه بیکاری برخوردار گردند.

۸-هر چند وفق بند ۲ دستورالعمل مزبور مقرر داشته است: «در موارد مربوط به سازش بین کارگر و کارفرما، چنانچه رأساً مبادرت به سازش نمایند از شمول بیمه بیکاری خارج و در صورتی که سازش در مراجع حل اختلاف قانون کار صورت پذیرد، کارگر می‌تواند تحت پوشش بیمه بیکاری قرار گیرد» مع‌ذلک مستفاد از دادنامه شماره ۷۴ مورخ ۲۵/۰۲/۱۳۸۴ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری، در هر حال سازش بین کارگر و کارفرما چه در مراجع حل اختلاف صورت پذیرد یا خارج از آن تأثیری در عدم استفاده از بیمه بیکاری نخواهد داشت مگر آن که کارگر به بیکاری خود با سازش تمایل نشان دهد و بیکاری ناشی از سازش بر اساس اختیار کارگر باشد و قبل از بیکاری اقدام به سازش نماید  که نتیجه آن بیکاری کارگر باشد، در این صورت مشمول مقررات بیمه بیکاری نخواهد بود.

۹-مستفاد از بند ۳ دستورالعمل شماره ۱۹۴۲۲، در صورتی که مطابق ماده ۱۶۵ قانون کار، اخراج کارگر توسط هیأت حل اختلاف کار، موجه تشخیص داده شود، کارگر می‌تواند از مزایای بیمه بیکاری بهره‌مند گردد. این قاعده یک استثناء دارد و آن در موارد مربوط به تبصره ماده ۱۶۵ قانون کار است که کارگر نخواهد به واحد مربوط بازگردد و در این صورت از مصادیق بیمه بیکاری با میل و اراده، محسوب و نمی‌تواند از مقرری بیمه بیکاری بهره ببرد.

۱۰-بر اساس مفاد رای شماره ۲۵۶-۲۵۷ مورخ ۱۳۸۲/۰۸/۱۳، رای  شماره ۹۷ مورخ ۱۳۸۲/۰۳/۰۴ و رای  شماره ۸ مورخ ۱۳۸۳/۰۱/۱۶ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری، بیکاری کارگر در کارهای فصلی و موقت و بعد از اتمام قرارداد یا انجام کار معین از مصادیق بیکاری با قصد و ارداه کارگر تلقی خواهد شد و مشمول مقررات بیمه بیکاری نخواهد بود و قبل از انقضاء مدت یا اتمام کار چنانچه بدون میل و اراده کارگر باشد، از مصادیق بیکاری بدون میل و اراده تلقی خواهد شد. بنابراین بیکاری کارگر به لحاظ انقضاء مدت قرارداد موقت یا اتمام کار موقت از مصادیق ماده فوق الذکر محسوب نمی شود.

۱۱-رای وحدت رویه شماره ۹۷ مورخ ۱۳۸/۰۳/۰۴ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری نیز مقرر می‌دارد: « مستنبط از حکم مقرر در ماده ۲ قانون بیمه بیکاری مصوب ۱۳۶۹ در تعریف کارگر بیکار مشمول قانون مزبور این است که رابطه همکاری کارگر با کارفرما علیرغم امکان بقاء و استمرار آن بدون میل و اراده کارگر قطع شده باشد . بنابراین بیکاری کارگر بلحاظ انقضاء مدت قرارداد موقت یا اتمام کار موقت از مصادیق ماده فوق الذکر محسوب نمی شود.»

۱۲-ذیل بند یک تفاهم‌نامه مشترک وزارت کار و امور اجتماعی و سازمان تأمین اجتماعی به شماره ۱۱۸۷۳۹ مورخ ۱۳۸۴/۱۲/۰۱ در خصوص اجرای بیمه بیکاری مقرر می‌دارد: «بدیهی است افراد شاغل در کارهای فصلی که در پایان فصل کار بیکار می گردند و یا کارگران شاغل در کارهایی با ماهیت دائمی (نظیر پروژه ها، فعالیت های عمرانی و نظایر آن) که در پایان کار، قرارداد و یا اتمام بخشی از کار بعنوان عدم نیاز بیکار می گردند مشمول بیمه بیکاری نخواهند شد.» هیأت تخصصی بیمه، کار و تأمین اجتماعی نیز، به موجب دادنامه شماره ۱۱۰ مورخ ۱۳۹۵/۰۷/۱۸ بند مذکور را وفق موازین قانونی تشخیص و حکم به رد شکایت صادر نموده است.

۱۳-ماده ۲ قانون بیمه بیکاری، کارگری را که آماده به کار باشد مشمول مقررات قانون مذکور اعلام داشته و بر اساس بند «ب» ماده ۶ قانون یاد شده، بیمه شده مکلف است ظرف سی روز از تاریخ بیکاری با اعلام مراتب بیکاری به واحدهای کار و امور اجتماعی، آمادگی خود را برای اشتغال به کار تخصصی و یا مشابه آن اطلاع دهد. مراجعه پس از ۳۰ روز با غدر موجه و با تشخیص هیأت حل اختلاف تا ۳ ماه امکان‌پذیر خواهد بود.

۱۴-مطابق تبصره ۲ ماده ۱۷ آیین‌نامه اجرایی قانون بیمه بیکاری – موضوع  تصویب نامه شماره ۱۲۲۶۲۶ ت ۴۰۴ ه  مورخ ۱۳۶۹/۱۰/۱۹ هیأت وزیران – بیکار علاوه بر اعلام آمادگی خود برای مشاغل تخصصی و مشابه مکلف گردیده است در فاصله زمان‌های معینی که توسط واحد کار وامور اجتماعی تعیین می‌گردد، در اداره کار و امور اجتماعی محل حضور یافته و دفاتر مربوطه را امضاء نماید.

۱۵-برابر ماده ۶ قانون بیمه بیکاری، جهت استفاده از مقرری بیمه بیکاری، بیمه شده قبل از بیکار شدن باید حداقل ۶ ماه سابقه پرداخت حق بیمه داشته باشد. البته بر اساس تبصره ۲ ماده ۲ قانون بیمه بیکاری، ماده ۶ قانون مذکور و بند«الف» ماده ۶ آیین‌نامه اجرایی قانون بیمه بیکاری، بیمه شدگانی که به علت بروز حوادث قهریه و غیرمترقبه بیکار می‌شوند با معرفی واحد کار و امور اجتماعی محل از مقرری بیمه بیکاری برخوردار خواهند شد و استفاده از مقرری بیمه بیکاری در خصوص این افراد نیازی به پرداخت حداقل ۶ ماه حق ندارد.

۱۶-طبق بند«ج» ماده ۶ قانون بیمه بیکاری، بیمه شده بیکار مکلف است در دوره‌های کارآموزی و سوادآموزی که توسط واحد کار و امور اجتماعی و نهضت سوادآموزی و یا سایر واحدهای ذی‌ربط با تأیید وزارت کار و امور اجتماعی تعیین می‌شود شرکت نموده و هر دو ماه یکبار گواهی لازم در این مورد را به شعب تأمین اجتماعی تسلیم نماید.

۱۷-مستفاد از رای شماره ۳۲۴ مورخ ۱۳۸۷/۰۵/۱۳ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری، تأخیر کارفرما و امتناع کارفرما در پرداخت حق بیمه، رافع مسئولیت و تعهدات تأمین اجتماعی در برابر بیمه شده نیست، لذا در مواردی که اشتغال به کار بیمه شده طبق رای هیأت تشخیص و حل اختلاف اداره کار احراز گردد و کارفرما مکلف به پرداخت حق بیمه مربوط شود به طوری که سابقه اشتغال بیمه شده بیکار به میزان حداقل ۶ ماه محرز گردد، سازمان مکلف به پرداخت مقرری بیمه بیکاری در حق بیمه شده خواهد بود.

۱۸-مطابق ماده ۴ قانون بیمه بیکاری، بیمه شده بیکار، با معرفی کتبی واحد کار و امور اجتماعی محل، از مزایای این قانون منتفع خواهد شد و به موجب ماده ۳ آیین نامه اجرایی قانون بیمه بیکاری تشخیص بیکاری بدون میل و اراده و تاریخ وقوع بیکاری بر عهده واحد کار و امور اجتماعی است و طبق ماده ۸ آیین نامه اجرایی قانون، مسئولیت پرداخت مقرری مذکور به عهده سازمان تامین اجتماعی است که این موضوع در رای شماره ۹۲۶ مورخ ۱۳۸۶/۰۹/۰۴ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری، نیز مورد تأکید قرار گرفته است.

۱۹- طبق ماده ۲ تفاهم نامه مشترک وزارت کار و امور اجتماعی و سازمان تامین اجتماعی به شماره ۱۱۸۷۳۹ تاریخ ۱۳۸۴/۱۲/۰۱ به منظور هماهنگی بیشتر در زمینه تشخیص نحوه بیکاری متقاضیان برخورداری از مقرری بیمه بیکاری، نمایندگان اداره کار و امور اجتمـاعی و سازمان تـأمین اجتماعی محل نسبت به بررسی درخواست افراد فوق الذکر، به طور مشـترک اقـدام و افراد واجد شرایط توسط اداره کار محل جهت دریافت بیمه بیکاری به شعبه تأمین اجتماعی معرفی خواهند شد.  بندهای ۱ و ۲ تفاهم نامه مزبور به موجب رای شماره ۱۶۴ مورخ ۱۳۸۷/۰۳/۲۰  هیأت عمومی دیوان عدالت اداری، موافق و منطبق با قانون تشخیص داده شده‌ است.

ب) قطع بیمه بیکاری

۲۰ – پرداخت مقرری بیمه بیکاری محدود و موقت می‌باشد و برابر ماده ۷ قانون بیمه بیکاری مصوب ۱۳۶۹، جمع مدت پرداخت مقرری از زمان برخوداری از مزایای بیمه بیکاری برای مجردین حداکثر ۳۶ ماه و برای متأهلین یا متکفلین حداکثر ۵۰ ماه بر اساس سابقه کلی پرداخت حق بیمه به شرح ذیل می‌باشد و اتمام مدت پرداختی به منزله قطع قانونی بیمه بیکاری است.

۲۱ – مطابق تبصره ذیل ماده ۷ قانون بیمه بیکاری مصوب ۱۳۶۹ و ماده ۱۰ آیین‌نامه اجرایی آن – موضوع  تصویب نامه شماره ۱۲۲۶۲۶ ت ۴۰۴ ه  مورخ ۱۳۶۹/۱۰/۱۹ هیأت وزیران – افراد مسن مشمول قانون که دارای ۵۵ سال سن و بیشتر می‌باشند مادامی که مشغول به کار نشده‌اند بدون رعایت بند «الف» ماده ۷ قانون، می‌توانند تا رسیدن به سن بازنشستگی موضوع ماده ۷۶ قانون تأمین اجتماعی، تحت پوشش بیمه بیکاری باقی بمانند. دادنامه شماره ۶۵ مورخه ۱۳۸۲/۰۲/۱۴ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری نیز مقرر می‌دارد: مدلول تبصره ماده ۷ قانون بیمه بیکاری، متضمن جواز برقراری و‌ پرداخت مقرری بیمه بیکاری تا رسیدن به سن بازنشستگی در مورد مشمولان قانون مزبور به شرط داشتن ۵۵ سال سن یا بیشتر در تاریخ برقراری مقرری بیکاری است.

۲۲- مستفاد از رای شماره ۳۲۴ مورخ ۱۳۸۷/۰۵/۱۳ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری، در مواردی که اشتغال بیمه شده بیکار به میزان مقرر در ماده ۷  قانون بیمه بیکاری محرز گردد و کارفرمایی که از پرداخت حق بیمه مربوطه خودداری نموده محکوم به پرداخت حق بیمه شود، سابقه پرداخت حق بیمه برای بیمه شده بیکار به میزان سابقه اشتغال وی محاسبه و منظور خواهد شد. لذا احراز سابقه اشتغال طبق رای هیأت تشخیص و حل اختلاف کار، به میزان مذکور در ماده ۷ حسب مورد موجب بهره‌مندی از مقرری بیمه بیکاری خواهد شد.

۲۳- برابر بند «الف» ماده ۸ قانون بیمه بیکاری، «اشتغال مجدد بیمه شده بیکار» اعم از این که به کار سابق خود اعاده شود و یا در حرفه جدید مشغول به کار شود از موارد قانونی قطع مقرری بیمه بیکاری است. ماده ۱۵ آیین نامه اجرایی قانون بیمه بیکاری مصوب ۱۳۶۹ نیز مقرر می‌دارد: «دریافت کننده مقرری بیمه بیکاری در صورت اشتغال مجدد مکلف است حداکثر ظرف ۱۵ روز از تاریخ اشتغال مراتب را به واحد کار و امور اجتماعی و شعبه پرداخت کننده مقرری کتبا اعلام نماید.» مطابق تبصره ۲ ماده ۸ قانون بیمه بیکاری، عدم اعلام مراتب اشتغال به کار مجدد بیمه شده و کتمان اشتغال مجدد موجب الزام بیمه شده به بازپرداخت مقرری دریافتی از تاریخ اشتغال خواهد بود.

۲۴- بر اساس تبصره ۲ ماده ۸ قانون بیمه بیکاری، چنانچه بیمه شده بیکار با معرفی وزارت کار یا از طرق دیگر به شغل جدیدی اشتغال یابد که میزان حقوق و مزایای آن کمتر از میزان مقرری بیمه بیکار باشد، مابه‌التفاوت حقوق و مزایای دریافتی تا میزان مقرری بیمه بیکاری متعلقه به وی پرداخت خواهد شد. لذا صرف اشتغال مجدد موجب قطع کامل مقرری بیمه بیکاری نخواهد بود، بلکه اشتغال جدید با حداقل حقوق و مزایای معادل مقرری بیمه بیکاری موجب قطع کامل مقرری مزبور خواهد بود.

۲۵- وفق بند «ب: و »ج» ماده ۸ قانون بیمه بیکاری، در صورتی که بیمه شده بیکار «بنا به اعلام واحد کار و امور اجتماعی محل و یا نهضت سوادآموزی و سایر واحدهای ذی‌ربط از طریق وزارت کار و امور اجتماعی، بیمه شده بیکار بدون عذر موجه از شرکت در دوره‌های کارآموزی یا سوادآموزی خودداری نماید» و یا در فرضی که «بیمه شده بیکار از قبول شغل تخصصی خود و یا شغل مشابه پیشنهادی خودداری ورزد» مطابق ماده ۱۶ آیین‌نامه اجرایی قانون، سازمان تأمین اجتماعی موظف است مقرری بیمه بیکاری این قبیل افراد را از تاریخ امتناع قطع نماید. البته بر اساس تبصره ۳ ماده ۸ قانون بیمه بیکاری، دریافت کمک هزینه حین کارآموزی مانع استفاده از مقرری بیمه ییکاری نخواهد بود.

۲۶- مطابق بند «د» ماده ۸ قانون بیمه بیکاری، بیمه شده ای که از مقرری بیمه بیکاری استفاده می‌کند، چنانچه قبل از اتمام دوره استفاده از مقرری بیمه بیکاری شرایط بازنشستگی را احراز نماید و بازنشسته گردد، مقرری بیمه بیکاری وی قطع و  مستمری بازنشستگی پرداخت می‌ گردد. همچنین دریافت از کارافتادگی کلی هم از دیگر موارد قطع مستمری بیمه بیکاری است.

۲۷- مستند به بند «ه» ماده ۸ قانون بیمه بیکاری و ماده ۱۸ آیین نامه اجرایی آن، مقرری بیمه بیکاری بیمه شدگانی که به نحوی از انحاء با دریافت مزد ایام بلاتکلیفی به کار مربوطه اعاده می‌گردند قطع می شود و این قبیل افراد مکلفند مقرری دریافتی در دوران مزبور را طبق اعلام سازمان تامین اجتماعی مسترد نمایند. مدیران و کارفرمایان بیمه شدگان موضوع این ماده و واحدهای کار و امور اجتماعی مکلفند مراتب اعاده بکار مقرری بگیر را کتبا به شعبه پرداخت کننده مقرری اطلاع دهند.

۲۸- در صورتی که بیمه شده متوفی مجرد بوده و افراد تحت تکفل نداشته باشد، در این صورت بدیهی است که با فوت وی مقرری بیمه بیکاری به لحاظ عدم وجود ورثه قانونی قطع خواهد شد و در فرضی که بیکار متوفی افراد تحت تکفل داشته باشد و شرایط لازم جهت دریافت مستمری بازماندگان طبق ماده ۸۰ قانون تأمین اجتماعی فراهم باشد، مقرری بیمه بیکاری قطع و مستمری بازماندگان برقرار خواهد شد. همچنین در مواردی که شرایط قانونی برقراری مستمری بازماندگان فراهم نباشد به نظر می‌رسد با توجه به جنبه حمایتی قانون بیمه بیکاری و این که فوت به عنوان یکی از مواد قطع بیمه بیکاری اعلام نشده است، ورثه و افراد تحت تکفل موضوع تبصره ۲ ماده ۷ قانون بیمه بیکاری، مستحق برخورداری از بیمه بیکاری تا انقضای مدت قانونی موضوع بند «الف» ماده ۷ قانون مذکور یا تا رسیدن به شرایط استفاده از مستمری بازماندگان خواهند بود.

۲۹- مستفاد از دادنامه شماره ۱۸ مورخ ۱۳۹۷/۰۱/۲۱ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری، موارد قطع بیمه بیکاری در ماده ۸ قانون بیمه بیکاری مصوب ۱۳۶۹ احصاء شده است و صرفاً موارد و مصادیق منطبق با بندهای ماده ۸ قانون، می‌تواند موجبات قطع مقرری بیمه بیکاری را فراهم آورد.